عبارت استنوزیس در حوزه‌ی پزشکی به معنای باریک شدن غیرعادی یکی از کانال‌های بدن است. زمانی که این عبارت به همراه کلمه‌ی «نخاعی» استفاده می‌شود، به معنای باریک شدن کانالی استخوانی است که درونش عصب‌های نخاعی یا طناب نخاعی قرار دارد.
برخی از افراد به‌صورت مادرزادی با این نقص به دنیا می‌آیند، اما در اکثر افراد، به خاطر انواع ساییدگی ایجاد می‌شود. بعضی از افراد هیچ اثری از این باریک شدگی احساس نمی‌کنند اما درنهایت بیشترشان با بالا رفتن سن، دردی منتقل‌شونده، ضعف و یا بی‌حسی علاوه بر بی‌حسی ناشی از فشردگی اعصاب نخاعی یا طناب نخاعی، احساس می‌کنند.
باریک شدگی یا تنگی ممکن است که در نقاط مختلفی از نخاع رخ دهد و علائم آن معمولاً شبیه به تحت‌فشار قرار گرفتن عصب است. به همین دلیل، متخصصان برای علت و مکان تنگی کانال آزمایش‌هایی انجام می‌دهند.
تنگی کانال لومبار (کمری) و سرویکال (گردنی)
افراد در ناحیه کمر دچار تنگی کانال لومبار (کمری) و در ناحیه‌ی گردن دچار تنگی کانال سرویکال (گردنی) می‌شوند.
تنگی کانال لومبار (کمری)
در این عارضه، ریشه‌ی اعصاب نخاعی به‌خصوص سیاتیک در کمر تحت‌فشار قرارگرفته و علائم سیاتیک – سوزش، ضعف یا بی‌حسی که از کمر به باسن و پاها انتشار میابد – بروز می‌کند. این درد انتشاری به‌خصوص در هنگام فعالیت تشدید می‌شود.
علائم این عارضه معمولاً شبیه عارضه‌ی عدم‌کفایت (گرفتگی) وریدهای پا است (بازگشت وریدی از سمت پاها به قلب کافی نیست و خون در عروق پاگیر می‌افتد و احتمال ایجاد لخته را زیاد می‌کند.) هر دو عارضه باعث اشکال درراه رفتن می‌شوند و پاها در هنگام راه رفتن درد می‌گیرد. اگر آزمایش‌های مربوط به عروق، جریان خون عادی را نشان دهند و با آزمایش، تنگی کانال نخاعی تشخیص داده شود، این علائم، اشکال درراه رفتن با منشأ عصبی نامیده می‌شوند. در توصیف قدیمی این عارضه، افرادی که دچارش شده‌اند، شروع آن را با درد پا یا ضعفی درراه رفتن توضیح داده‌اند که در هنگام نشستن این علائم از بین می‌رود. بسیاری هم گفته‌اند که هنگامی‌که به جلو خم‌شده‌اند و راه می‌روند، تحمل درد برایشان راحت‌تر است، مانند زمانی که روی سبد چرخ‌دار خرید خم‌شده و راه می‌روند.
بااینکه این عارضه بیشتر در سطح مهره‌های 3 و 4 و همچنین 4 و 5 رخ می‌دهد، ممکن است که در هر قسمتی از نخاع به وجود بیاید. درنهایت ممکن است که این تخریب‌های پی‌درپی، بیشتر قسمت‌های مهره‌های ستون فقرات در ناحیه‌ی کمر را تحت تأثیر قرار دهد.
تنگی کانال سرویکال (گردنی)
درد تنگی کانال نخاعی در ناحیه‌ی گردن را تنگی کانال گردنی می‌گویند. این عارضه به معنای تحت‌فشار گرفتن احتمالی طناب نخاعی است. متأسفانه تحت‌فشار قرار گرفتن نخاع باعث ایجاد مشکلاتی مثل ضعف شدید یا حتی فلجی می‌شود. کسی که دچار تنگی کانال گردنی است و علائم فشردگی طناب نخاعی را دارد، باید تحت درمان تهاجمی‌تری مانند جراحی قرار گیرد.
تنگی کانال سینه‌ای هم ممکن است ایجاد شود، اما این عارضه خیلی رایج نیست. بخش سینه‌ای ستون فقرات، قسمت میانی رو به بالای ستون فقرات است و اصولاً از مهره‌هایی تشکیل‌شده که به قفسه‌ی سینه متصل‌اند. این بخش قدرتمند و ثابت ستون فقرات، کمترین حرکت را دارد و به همین دلیل هم احتمال بروز عارضه‌ی مانند تنگی کانال نخاعی در این قسمت خیلی کمتر است.
تنگی کانال نخاعی و افزایش سن
تنگی کانال نخاعی، به ساییدگی و تخریب در ستون فقرات مربوط می‌شود و معمولاً بیشتر در پنجمین دهه‌ی زندگی بروز می‌کند و با پدیده‌ی سالمندی تشدید می‌شود. با توجه به این‌که این عارضه به‌مرور رخ می‌دهد و علائمش به‌ندرت ممکن است که به‌صورت ناگهانی بروز کند، اصولاً تغییرات کوچکی در تنگی کانال نخاعی باعث کاهش تدریجی فعالیت بدنی و درنتیجه ایجاد قوز یا خمیدگی روبه‌جلو می‌شود.
تقریباً بعد از 50 سالگی، می‌توان با نگاه کردن به یک سری از عکس‌های فرد در طول چندین سال، به این تغییر تطبیقی پی برد. کاهش فعالیت و خمیدگی روبه‌جلو در اثر افزایش تنگی کانال نخاعی، موردی عادی است.
ساختار ستون فقرات و تأثیر آن بر درجات تنگی کانال نخاعی
در مطالعه‌ی عارضه‌ی تنگی کانال نخاعی، دانستن ساختار ستون فقرات و نحوه‌ی ایجاد این عارضه، کمک بزرگی است. ستون مهره‌ها در ستون فقرات و دنبالچه (قسمت پایینی ستون فقرات) شبیه دسته‌ای از بلوک‌های استخوانی است که بدن را استوار نگه می‌دارد.
هر یک از این استخوان‌ها، قسمت‌های اتصالی استخوانی دارند که در ثبات ستون فقرات و محافظت از طناب نخاعی یا اعصابی که از مغز به اعضای بدن، ماهیچه‌ها و ساختارهای حسی می‌روند، نقش دارند. هر مهره از بدن و بخش‌های اتصالی‌اش و دیسک بین آن مهره و مهره‌ی مجاور، به‌عنوان بخش نخاعی شناخته می‌شوند.
تمامی طول ستون نخاعی، کانال یا مجرایی بزرگ و مرکزی دارد (کانال استخوانی) که طناب نخاعی در آن قرارگرفته و حفره‌هایی در هر طرف برای بیرون آمدن اعصاب نخاعی در هر سطح وجود دارد. این حفره‌ها، مجرای عصبی نام دارند.
چگونه تنگی کانال نخاعی بر ستون فقرات تأثیر می‌گذارد؟
معمولاً فضای زیادی برای کانال نخاعی و ریشه‌های عصبی که از نخاع و از طریق مجراهای عصبی بیرون می‌آیند، وجود دارد. بااین‌حال با ایجاد ضایعه‌های استخوانی در اثر آرتروز و یا دیگر تغییراتی که به خاطر ساییدگی ایجاد می‌شوند و درنتیجه بروز تنگی کانال نخاعی، این فضا برای طناب نخاعی و یا اعصاب نخاعی محدودتر می‌شود.
طناب نخاعی در قسمت بالایی کمر و تقریباً در سطح مهره‌ی 1 کمری و 12 سینه‌ای، پایان می‌یابد. سپس هر عصب از انتهای طناب و از بخش مرکزی کانال به پایین ادامه پیدا می‌کند و از مجراهای عصبی ساختار مهره‌ها خارج می‌شود. طناب نخاعی و هر عصب در کیسه‌ای پرشده از مایع هستند و شبیه به این هست که درون شلنگی قرارگرفته باشند. به این صورت، هم طناب نخاعی و هم اعصاب محیطی می‌توانند همراه ستون فقرات خم شوند و هم‌زمان با آن کیسه‌ی شلنگ مانند محافظت شوند.
به قسمتی که اعصاب از طناب نخاعی خارج‌شده و گسترش‌یافته، ریشه اعصاب کمری و خاجی گفته می‌شود و شبیه دم اسب است. در موارد نادر ممکن است که بخش خاجی بعد از 5 مهره‌ی کمری دچار تنگی کانال نخاعی شود و سندروم اعصاب خاجی را ایجاد کند. این مورد، عارضه‌ای جدی است که نیازمند درمان فوری ست.
علائم تنگی کانال نخاعی و درمان آن
عارضه‌ی تنگی کانال نخاعی، علائم بالقوه‌ی زیادی دارد و معمولاً علائم خاص در هر فرد با محل و شدت تنگی نخاع فرد مشخص‌شده و متفاوت است.
علائم رایج تنگی کانال نخاعی
ویژگی کلی علائم این عارضه (کیفیت درد) به‌صورت زیر است:
- در طول زمان به وجود می‌آید یا شروع آرامی دارد
- همیشگی نیست و درد ناشی از آنگاه و بیگاه ایجاد می‌شود
- در حین فعالیت‌های خاصی (مانند راه رفتن در صورت داشتن تنگی کانال کمری یا دوچرخه‌سواری وقتی‌که سرتان را به سمت بالا نگه‌دارید) و یا حالت‌های خاصی (مانند صاف ایستادن در صورت داشتن تنگی کانال کمری)
- از بین رفتن درد در هنگام استراحت (نشستن یا دراز کشیدن) و یا خم شدن به جلو
علائم تنگی کانال کمری
اگر تنگی کانال در قسمت کمر بروز کند، فرد در هنگام راه رفتن، در پا احساس درد می‌کند. در پزشکی به این درد پا کلادیکیشن (لنگ‌لنگان راه رفتن) می‌گویند. این مشکل در اثر بی‌کفایتی عروق، یا تنگی کانال نخاعی (لنگی عصبی یا کاذب) ایجاد می‌شود. دلیل درد پا هرکدام که باشد، با استراحت از بین می‌رود، اما فردی که دچار تنگی کانال نخاعی است، باید چند دقیقه بنشیند تا درد پا و کمر از بین برود، درحالی‌که درد پای حاصل از بی‌کفایتی عروق، بلافاصله بعد از توقف راه رفتن، از بین می‌رود.
در افرادی که این عارضه (تنگی کانال نخاعی) رادارند، باخم شدن به جلو یا نشستن، لیگامان خاصی در کمر کشیده می‌شود و کانال نخاعی باز می‌شود و درد و دیگر علائم را از بین می‌برد؛ اما اگر به حالت صاف و قبلی برگردد، علائم بازمی‌گردند. ممکن است که درد با بی‌حسی و سوزش همراه باشد.
تشخیص تنگی کانال نخاعی
تصویربرداری برای تشخیص این عارضه می‌تواند شامل ام آر آی یا سی‌تی‌اسکن (با استفاده از ماده حاجب اشعه‌ی ایکس در مایع موجود در کیسه‌ی نخاعی) و گاهی هر دو مورد شود. سی‌تی‌اسکن ساده برای تشخیص بهتر علل مربوط به استخوان این عارضه مناسب است، اما در مورد عللی که مربوط به بافت نرم است، اطلاعاتی نمی‌دهد؛ مثل تورم دیسک، بیرون‌زدگی دیسک و بزرگ شدن بیش‌ازحد لیگامان ها. بر اساس تغییر میزان فشار، علائم این عارضه در زمان‌های مختلف، متفاوت است و عموماً معاینات بدنی، هیچ‌گونه ناکارآمدی عصبی یا ضعف حرکتی را نشان نمی‌دهد. فعالیت‌ها و حالت‌های خاصی در بدن باعث بروز علائم می‌شوند.
تنگی کانال گردنی را نه‌تنها با سی‌تی‌اسکن و ام آر آی می‌توان تشخیص داد، بلکه می‌توان تنها با تزریق ماده بی‌حسی موضعی به یک عصب باهدف تشخیصی، آن را مشخص کرد. این فرایند، بلوک انتخابی ریشه‌ی عصب نام دارد.
پس از تزریق، علائم بیمار بهبودیافته و ضعفی حقیقی و موقت در عضو قابل‌تشخیص است که همین هم به متخصص کمک می‌کند تا منبع علائم را بیابد و احتمالاً پیچیدگی درمان مناسب را کاهش می‌دهد.
نوار عصب و عضله از دیگر روش‌های تشخیصی است که معمولاً در کنار روش تصویربرداری مشخص‌کننده‌ی نوع و میزان آسیب وارده به ریشه‌ی عصب است. این آسیب می‌تواند التهاب و یا فشار و یا تخریب قسمت‌های مختلف ریشه‌ی عصب درگیر را مشخص کند و توأمان با روش‌های تصویربرداری مشخص‌کننده‌ی نوع درمان مناسب برای بیمار است.
درمان تنگی کانال نخاعی
تعداد زیادی درمان بدون نیاز به جراحی برای این عارضه وجود دارد. رایج‌ترین آن‌ها شامل موارد زیر است:
فعالیت
برنامه‌ای مناسب از فیزیوتراپی و فعالیت بدنی بخشی از برنامه‌ی درمانی هر نوع تنگی کانال نخاعی است. اگرچه انجام فعالیت بدنی، باعث درمان قطعی تنگی کانال نخاعی نمی‌شود، اما می‌تواند در کنار سایر روش‌های درمانی باعث تسریع بهبودی و تداوم درمان شود. ممکن است که پزشک معالج، برنامه ورزشی و فیزیوتراپی تحت نظر پزشک را پیشنهاد دهد. پس از یک دوره از برنامه‌ی فیزیوتراپی، بیشتر افراد به انجام فعالیت بدنی خود می‌پردازند. نکته مهم این است که به‌آرامی شروع کنند و در طی زمان قدرت و استقامت خود را افزایش دهند.
اصلاح فعالیت
معمولاً به بیماران پیشنهاد می‌شود که از انجام فعالیت‌هایی که باعث بدتر شدن علائم این عارضه می‌شود، خودداری کنند. اصلاح فعالیت‌ها در کنار درمان‌های انتخابی می‌تواند باعث تداوم درمان آن‌ها باشد.
تزریق اپیدورال
تزریق کورتیکواستروئید بیرون سخت‌شامه (فضای اپیدورال)، می‌تواند باعث ایجاد بهبودی در بیماران انتخابی باشد، اما برای همه‌ی بیماران مناسب نیست. در مورد تزریق اپیدورال توضیحات در قسمت درمان‌ها داده‌شده است.
دارو
داروهای ضدالتهاب (مانند آسپرین یا ایبوپروفن) برای تسکین علائم ناشی از تنگی کانال نخاعی، مفید است. استفاده‌ی کوتاه‌مدت و با دقت از مسکن‌های قوی، برای دردهای عصبی مناسب است. برخی پزشکان، داروهای شل کننده‌ی عضلات و بی‌حسی مانند گاباپنتین را پیشنهاد می‌دهند. گاهی اوقات هم داروهای ضدافسردگی می‌توانند در کاهش درد مفید باشند.
عوارض جانبی داروها همیشه باعث نگرانی می‌شود. برای احتیاط، لازم است که پزشک و داروساز از داروهای مورداستفاده‌ی بیمار، آگاه باشند.
خوشبختانه، بسیاری از افراد، توانسته‌اند با روش‌های بدون جراحی به‌خوبی علائم تنگی کانال نخاعی را کاهش دهند. برای دیگران هم ممکن است که این علائم باعث ناتوانی شده و جراحی نیاز باشد.
